परिचय
हिमालयको चिसो ढुंगे जमिनमा उमारिने जटामसी (Nardostachys jatamansi) नेपाल, भारत र भूटानमा पाइने अत्यन्त दुर्लभ औषधीय बोट हो।
सदियौं देखि आयुर्वेद र पारम्परिक चिकित्सा प्रणालीमा यसलाई तनाव घटाउने, मस्तिष्क–सुरक्षात्मक र एन्टिइन्फ्लेमेटोरी औषधिका रूपमा प्रयोग गरिँदै आएको छ।
तर नयाँ अध्ययनले देखाएको छ कि जटामसीको आवश्यक तेल (essential oil) र पोलिफिनोलिक यौगिकहरू (polyphenolic compounds) को मात्रा र गुणस्तर सुकाउने र अर्क निकाल्ने तरिकामा निर्भर हुन्छ।
मुख्य निष्कर्षहरू
सबैभन्दा बढी आवश्यक तेल:
बोटको फाइब्रस भाग (fibrous mantle) ले सबैभन्दा बढी तेल उत्पादन गर्यो — १.०६%, जुन जरामा भेटिएको ०.५% भन्दा दोब्बर थियो।
रासायनिक संरचना:
GC–MS विश्लेषण अनुसार ४१ वटा रासायनिक यौगिक पत्ता लागे, जसमा प्रमुख थिए —
- प्याचुली एल्कोहल (patchouli alcohol)
- γ–क्याडिनिन (γ–cadinene)
- γ–लाङ्गेनाल (γ–langenal)
सुकाउने तरिका निर्णायक:
- घाममा सुकाउँदा सबैभन्दा बढी फिनोलिक यौगिकहरू (जस्तै m-coumaric acid, chlorogenic acid, र gallic acid) प्राप्त भए।
- ओभन सुकाउने तरिकाले catechin उत्पादन बढायो।
- इथानोल सबैभन्दा प्रभावकारी सोल्भेन्ट (solvent) सावित भयो।
अध्ययन किन महत्वपूर्ण छ?
यो अनुसन्धानले देखाउँछ कि जटामसीको औषधीय गुणस्तर सुकाउने र प्रसोधन (processing) विधिमा निर्भर गर्छ।
यदि उचित विधि अपनाइयो भने:
- आवश्यक तेल र सक्रिय यौगिकहरूको मात्रा बढाउन सकिन्छ।
- औषधीय उत्पादनहरूमा स्थायित्व र गुणस्तर कायम गर्न सकिन्छ।
- औद्योगिक स्तरमा फोहोर घटाउन र उपज बढाउन सकिन्छ।
संरक्षण र वातावरणीय दृष्टिकोण
अत्यधिक दोहनका कारण जटामसी अब संकटापन्न (Critically Endangered) अवस्थामा पुगेको छ र CITES Appendix II मा सूचीकृत छ।
त्यसैले, अनुसन्धानकर्ताहरूले उत्तरदायी संकलन (responsible harvesting) र मानकीकृत सुकाउने विधि अपनाउन जोड दिएका छन्, जसले यसको औषधीय मूल्य संरक्षण र प्राकृतिक जनसंख्या सन्तुलनमा मद्दत पुर्याउँछ।
Reference
Rawat, V., Rawat, S., Kewlani, P., Bahukhandi, A., Bhatt, I. D., Nandi, S. K., & Pande, V. (2025). Essential oil and polyphenolic composition in Nardostachys jatamansi influenced by different plant parts and drying conditions. Discover Plants, 2(1), 280. https://doi.org/10.1007/s44372-025-00360-8
